ساختار چشم در نزد حکمای متقدم - وبلاگ بیازیان

به گزارش وبلاگ بیازیان، در این زمینه، کالبدشناسی دقیق و شگفت انگیزی وجود داشته، گرچه به طور طبیعی با اشتباهاتی همراه بوده است، از جمله همه حکما و پزشکان این دوره، عدسی (جلیدیه) را به اشتباه در مرکز چشم، و دیگر رطوبت ها (مایع ها) و

نویسنده: سید حسین رضوی برقعی

در این زمینه، کالبدشناسی دقیق و شگفت انگیزی وجود داشته، گرچه به طور طبیعی با اشتباهاتی همراه بوده است، از جمله همه حکما و پزشکان این دوره، عدسی (جلیدیه) را به اشتباه در مرکز چشم، و دیگر رطوبت ها (مایع ها) و طبقات (لایه ها) را برای تغذیه و محافظت از عدسی می دانستند. موقعیت درست عدسی را نخستین بار در 1009/1600 فابریسیوس آب آ کواپندانته (1) تشریح کرد. (2) حنین و پیروانش عصب بینایی را مجوف می دانستند تا روح باصره از مغز به سوی چشم در آن جریان یابد. حنین شش ماهیچه چشم را به خوبی تشریح نموده، ولی منقبض نماینده سه لایه ای به آن افزوده است که در انسان وجود ندارد و در طبقات خاصی از پستانداران موجود است و این به آن دلیل بوده که هم یونانیان، و هم مسلمانان به سبب باورهای دینی، نمی توانستند انسان را تشریح نمایند و تشریح فقط روی پستانداران اهلی انجام می شد. چشم پزشکان مسلمان ماهیت شبکیه را به اسم عضو بینایی نمی شناختند. مردمک را به خوبی وصف نموده، ولی موقعیت عنبیه را به خوبی تشخیص نداده اند. (3)

همان گونه که ذکر شد، پزشکان این دوره چشم را متشکل از دو بخش اصلی، یعنی عدسی (جلیدیه) و ساختارهای پشتیبان، می دانستند. آنان در تعداده رطوبت ها اختلاف نظر نداشتند، اما در تعداد طبقات اختلاف نظر داشتند، گرچه این اختلاف را لفظی می دانستند تا معنایی. (4) بنابر دیدگاه غالب، هر چشم مشتمل است بر هفت طبقه و سه رطوبت. مرکز هر چشم را جلیدیه (عدسی) می دانستند که در هر سوی آن، به ترتیب، یک رطوبت و سپس سه طبقه قرار داشت. ساختارهای وابسته (یعنی کاسه چشم، ابروها، پلک ها، اعصاب، ماهیچه ها، رگ ها و رباط ها) را بخش های غَرضی جلیدیه می دانستند. (5) به باور آنها طبیعت چشم، گرم و مزاجش، به سبب آنکه مبدأ آن مغز بود، مرطوب بود و چیرگی برودت بر آن عَرَضی بود. (6)

رطوبت ها

برای چشم سه رطوبت قائل بودند: جلیدیه (عدسی)، بیضیه، زجاجیه، به پیروی از جالینوس، بیضیه و زجاجیه را اضافه های (فَضَلات) جلیدیه می دانستند. (7)

جلیدیه (8)

این رطوبت را گِرد با اندکی پهنی وصف می کردند و فرورفتگی یا برآمدگی چشم را هم وابسته به بزرگی یا کوچکی آن می دانستند. (9) به نظر آنان، جلیدیه چون نقطه ای وسط کره ای در میانه چشم قرار گرفته، (10) رنگ سفید و شفافش برای زود پذیریفتن نورهاست و تغذیه آن وظیفه زجاجیه است که در پشت آن قرار گرفته است. (11)

بیضیه (12)

رطوبتی است که نیمه پیشین جلیدیه را پر نموده و عنکبوتیه میان این دو قرار گرفته است که حائل باشد تا بیضیه به جلیدیه آسیب نرساند. (13) در چشم پزشکی امروزی، مایع شفافی را که قسمت پیشین چشم را می پوشاند، زلالیه (14) می نامند. (15)

زجاجیه (16)

رطوبتی دانسته می شد که در پشت جلیدیه (دانش امروزی هم آن را تأیید می نماید) (17) و جلو شبکیه جای دارد که نیمی از جلیدیه را در بخش خَلْفی می پوشاند (18) و از مَشیمیه، به واسطه شبکیه، تغذیه می گردد. (19) به نوشته حنین، (20) سپیدی و شفافیت و درخشندگی زجاجیه سبب می گردد خون به جلیدیه برسد و از این رو میان آن پرده ای نیست.

طبقات

طبقات چشم را از دو تا هفت گفته اند: شبکیه، مَشیمیه، صُلبیه/ صُلبه، عنکبوتیه، عنبیه، قرنیه، مُلتَحِمه. (21) آنان که چشم را شش طبقه پنداشته اند، شبکیه، کسانی که آن را پنج طبقه دانسته اند، شبکیه و جلیدیه؛ و آنان که چهار طبقه اش انگاشته اند، شبکیه، عنکبوتیه و ملتحمه را به تعداد نیاورده اند. حکمایی که چشم را سه طبقه می دانستند، علاوه بر موارد پیشین، عنبیه را به مشیمیه یکی می دانستند و آنان که به دو طبقه قائل بودند، افزون بر اینها، قرنیه و صلبیه را یکی می پنداشتند. (22) امروزه چشم را دارای سه لایه می دانند: بیرونی (از جمله شامل صلبیه و قرنیه)، میانی (از جمله شامل مشیمیه و عنبیه) و درونی (از جمله شامل شبکیه).

شبکیه (23)

طبقه ای دانسته می شد که دربرگیرنده زجاجیه، و مرکّب از عصب مجوّفی است که روح باصره در آن جریان دارد. (24) ابن سینا (25) مرز شروع شبکیه را جایی می دانست که زجاجیه سرانجام گرفته است. در عین حال، باور این بوده که وظیفه تغذیه زجاجیه با شبکیه است. (26) امروزه شبکیه را حاوی عناصر عصبی برای دریافت و انتقال پیغام های بینایی می دانند. (27)

مشیمیه (28)

در میانه طبقه صلبیه و شبکیه قرار گرفته و فراهم نماینده غذای جلیدیه (29)- همان طور که دانش امروزی هم آن را تأیید می نماید (30)- و همه طبقه ها و رطوبت های پیش از خود است، و خود از غشای نرم مغز یا رگ هایی که در مشیمیه است تغذیه می گردد و کارش دور داشتن آفت ها از شبکیه، پالودن خون و رساندن آن به شبکیه است. (31)

صلبیه/ صلبه (32)

(یا سِمحاق). مستدیر است و میان مشیمیه و کاسه چشم قرار گرفته است و نیمی از کره چشم را فراگرفته است. (33) به سبب سختی اش، آن را مثل استخوان (34) یا غضروفی می دانستند (35) و امتداد آن، قرنیه را تشکیل می داد. (36) طبق پزشکی تازه، صلبیه بیشتر قسمت پسین کره چشم را می پوشاند و در جلو با قرنیه و در عقب با غلاف خارجی عصب بینایی یکی می گردد. (37)

عنکبوتیه. (38)

آن را سپید و صیقلی می دانستند تا هر تصویری در آن نقش ببندد و بر آن بودند که میان بیضیه و جلیدیه حائل است تا جلوی آمیختگی این دو را بگیرد. تغذیه اش را از جلیدیه و شبکیه می دانستند. (39) به نظر احمدبن محمد طبری، (40) عنکبوتیه از غشایی است که عصب مجوّف را می پوشاند. این رأی با بحثی در علم امروز نزدیکی دارد. مبنی بر اینکه عنکبوتیه با سخت شامه و نرم شامه، مشترکاً، پرده های مغز یا مننژها را تشکیل می دهند. (41)

عنبیه (42)

طبقه ای در امتداد مشیمیه است که سوراخ عنبیه یا مردمک (حدقه) در آن قرار گرفته است. (43) ظاهراً نخستین بار رازی (44) انقباض مردمک در اثر نور را ذکرد نموده اند (45) و دیگر چشم پزشکان پس از او به این امر اشاره نموده اند. (46) بعلاوه عقیده بر این بوده است که روح باصره با نفوذ در عنبیه، محسوسات را درمی یابد. (47)

قرنیه (48)

طبقه ای صاف و شاخی مانند در جلو عنبیه، که آن را برآمده از صلبیه می دانستند (49) و بر آن بودند که از عنبیه تغذیه می گردد و خود چهار لایه دارد تا در صورت آسیب تماشا هر یک، دیگری جانشین آن گردد. (50) وظیفه اش را محافظت از رطوبت جلیدیه می پنداشته اند. (51)

ملتحمه (52)

بیرونی ترین بخش چشم، که قرنیه و دیگر طبقات را در برمی گیرد، بر قرنیه پایدار است و در جلو آن قرار گرفته، سپید و غضروفی است (53) تغذیه اش از صلبیه و وظیفه اش مرطوب کردن چشم است. (54)

عضلات

عضلات چشم به دو دسته تقسیم می شد: کره چشمی و پلکی. عضلات چشم را نُه عدد (55) و عضلات پلک را سه عدد می دانستند. (56)

اعصاب

پیشینیان برای مغز، هفت عصب قائل بودند (امروزه قائل به دوازده زوج هستند) و دو زوج نخست را ویژه چشم می دانستند. زوج نخست، نرم و مجوّف است که حس بینایی به وسیله آن به چشم می رسد، زوج دوم بر حرکت چشم ها و پلک ها تأثیر می گذارد. و زوج نخست را تنها عصب مجوّف بدن می دانستند. (57) دو زوج نخست از قسمت پیشین مغز برآمده اند و چون از آنجا دور می شوند، چلیپاوار در موضعی (کیاسما (58)) یکدیگر را قطع می نمایند و سپس از هم جدا می شوند، عصب مجوّف سمت راست مغز به چشم چپ، و عصب سمت چپ مغز به چشم راست می رود. (59) احمدبن محمد طبری (60) به تفصیل از اختلاف آن را در این باره سخن گفته است. عصب مجوّف را عصب نوری و بصری هم می نامیدند. (61)

رگ ها

بیشتر چشم پزشکی نگاران، اختصاصاً به رگ های چشمی نپرداخته اند. از این بین، زرین دست به شکلی کلی، از شبکه سرخرگی- سیاهرگی و انشعابات چشمی آنها یاد نموده است. (62) کحّال حموی هم، (63) به رغم آنکه دو لایه ای بودن سرخرگ و منافع چهارگانه اش را ذکر نموده، به شریان های چشم نپرداخته است.

پلک ها

عقیده بر این بوده است که بر روی عضلات چشم پرده ای است که تمام سفیدی چشم را می پوشاند و به قرنیه می پیوندد و پلک ها هم از جنس همین پرده اند. سه عضله، پلک بالا را حرکت می دهد: دو عضله برای حرکت دادن آن به سوی پایین و یک عضله برای حرکت دادن آن به سمت بالا. پلک پایین بدون عضله و حرکت است. (64) شناخت پلک در آثار پزشکی نویسان بعدی بیشتر شد، از جمله زرین دست (65) پلک را دارای سه پرده (صِفاق درونی، میانی و بیرونی) می دانست و خلیفة بن ابی المحاسن حلبی (66) ساختار پلک را دو غشایی می پنداشت. بعلاوه پلک و مژه را محافظ چشم می دانستند و بر آن بودند که مژه ها، علاوه بر نقششان در زیبایی چشم، نور را هم جمع می نمایند. (67)

به نظر مایرهوف، با اینکه علم چشم پزشکی در میان مسلمانان پس از کتاب هایی مانند تذکرة الکحالین و المنتخب من علم العین و علاجها به تدریج زوال یافت، ولی حتی رساله های متأخر این دوره، از کتاب های درسی پیش از 1700/1112 اروپا بسی برترند. (68) از همین روست که نام قسمت های گوناگون چشم در زبان های اروپایی، عمدتاً مدیون ترجمه المنصوری فی الطب الرازی و قانون ابن سینا، به قلم ژرار/ گرار کرمونایی (69)، به لاتینی است. (70)

حنین بن اسحاق کتاب العشر مقالات فی العین، چاپ ماکس مایرهوف، قاهره 1928، چاپ افس بیروت [بی تا]، ص 5.

ساختمان چشم در کتاب العشر مقالات فی العین، منسوب به حنین بن اسحاق

پی نوشت ها:

1. FAbricius ab Aquapendente

2. حنین بن اسحاق، مقدمه انگلیسی مایرهوف، ص XL.

3. همان جا.

4. ر. ک. حنین بن اسحاق، ص 80؛ علی بن عیسی کحّال، ص 14.

5. ر. ک. حنین بن اسحاق، ص 74، ثابت بن قرّه، 1411، ص 38.

6. ر. ک. علی بن عیسی کحّال، ص 9؛ کحّال حموی، ص 29.

7. ر. ک. ابن سینا، ج3، فن 8، ص 256؛ حلبی، ص 46-48.

8. lens/crystalline humor

9. ر. ک. ثابت بن قرّه، 1928، ص 35؛ علی بن عیسی کحّال، ص 16؛ عمّار موصلی، ص 25.

10. ر. ک. ثابت بن قرّه، 1928، ص 35؛ علی بن عیسی کحّال، ص 16؛ عمّار موصلی، ص 25.

11. حنین بن اسحاق، ص 73؛ حلبی، ص 47.

12. albuminoid

13. ثابت بن قرّه، 1411، ص 39.

14. aqueos humor

15. دورلند (1)، ذیل humor.

16. vitreous body/ vitreous humor

17. دورلند (1)، ذیل humor..

18. علی بن سهل طبری، ص 160؛ حنین بن اسحاق، ص 76؛ ثابت بن قرّه، 1928، همان جا.

19. حلبی، همان جا.

20. حنین بن اسحاق، همان جا.

21. ر. ک. حنین بن اسحاق، ص 80؛ علی بن عیسی کحّال، ص 13-14.

22. حنین بن اسحاق، ص 80-81؛ علی بن عیسی ص 14-15.

23. retina

24.حنین بن اسحاق، ص76؛ علی بن عیسی کحّال، ص 21؛ احمدبن محمد طبری، ص 32.

25. ابن سینا، ج3، فن 8، ص 257.

26. حلبی، ص 45؛ کحّال حموی، ص 42.

27.دورلند، ذیل retina.

28. choroid

29. حلبی، ص 42.

30. ر. ک. دورلند، ذیل choroid.

31. زرین دست، گ 9 پ- 10 ر؛ حلبی، ص 43؛ حریری بغدادی، ص 58؛ کحّال حموی، ص 20.

32. sclera

33. احمدبن محمد طبری، ص 31، جرجانی، کتاب 1، ص 109؛ حلبی، ص 40.

34. ثابت بن قرّه، 1928، ص 35.

35. کمال الدین فارسی، ج1، ص 62

36. حلبی، همان جا.

37. دورلند، ذیل sclera.

38. arachnoid

39. ر. ک. علی بن عیسی کحّال، ص 25؛ حلبی، ص 45؛ حریری بغدادی، ص 63-62؛ قیسی، ص 28؛ کحّال حموی، ص 42.

40. احمدبن محمد طبری، ص 39-41.

41. ر. ک. دورلند، ذیل arachniod.

42. iris

43. قیسی، ص 28-29.

44. رازی، ص 59.

45. هیرشبرگ، ص 304.

46. ر. ک. حلبی، ص 43.

47. علی بن عیسی کحّال، ص 48.

48. cornea

49. ر.ک. همان ص 29؛ قیسی، ص 29؛ ابن نفیس، ص 68.

50. ر. ک. علی بن عیسی کّحال، همان جا؛ حلبی، ص 41.

51. ر. ک. ثابت بن قرّه، 1928؛ علی بن عیسی کحّال، همان جاها.

52. conjunctiva

53. علی بن سهل طبری، ص 160؛ علی بن عیسی کّحال، ص 30؛ جرجانی، کتاب 1، ص 110؛ ابن رشد، ص 36.

54. علی بن عیسی کحّال، همان جا.

55. ثابت بن قرّه، 1411، ص 43؛ عمّار موصلی، ص 24، 26.

56. ر. ک. ثابت بن قرّه، 1411، همان جا، عمّار موصلی، ص 27.

57. ر. ک. حنین بن اسحاق، ص 92؛ ثابت بن قرّه، 1411، ص 40-41.

58. chiasma

59. حنین بن اسحاق، همان جا.

60. احمدبن محمد طبری، ص 46-48.

61. ر. ک. حنین بن اسحاق، ص 95؛ حریری بغدادی، ص 50؛ ابن نفیس، ص 55.

62. ر. ک. زرین دست، گ 28.

63. کحّال حموی، ص 20-21.

64. ر. ک. ثابت بن قرّه، 1411، ص 43؛ علی بن عیسی کّحال، ص 38-39.

65. زرین دست، گ 18 پ.

66. حلبی، ص 62.

67. ر. ک. علی بن عیسی کحّال، ص 39؛ حریری بغدادی، ص 80.

68. حنین بن اسحاق، مقدمه انگلیسی، ص VI.

69. Gerard of cremona

70. هیرشبرگ، ص 304.

منابع تحقیق:

ابن رشد، الکلیات فی الطب، چاپ سعید شیبان و عمار طالبی، [قاهره] 1989.

ابن سینا، الشفاء، الطبیعیات، ج3، الفن الثامن: الحیوان، چاپ ابراهیم مدکور و دیگران [قاهره] 1970، چاپ افست قم 1406.

ابن نفیس، المهذّب فی الکحل المجرّب، چاپ محمدظافر وفائی و محمدرواس قلعه جی، رباط 1994/1414.

ثابت بن قُرّه، البصر و البصیرة فی علم العین و عللها و مداواتها، چاپ محمدرواس قلعه جی و محمدظافر وفائی، ریاض 1991/1411.

-، کتاب الذخیرة فی علم الطب، چاپ صبحی، قاهره 1928.

اسماعیل بن حسن جرجانی، کتاب ذخیره خوارزمشاهی، چاپ محمدرضا محرری، تهران، 1380 ش.-

عبدالله بن قاسم حریری بغدادی، نهایة الافکار و نزهة الابصار، چاپ حازم بکری و مصطفی شریف عانی، بغداد 1979.

خلیفة بن ابی المحاسن حلبی، الکافی فی الکحل، چاپ محمدظاهر وفائی و محمدرواس قلعه جی، بیروت 1995/1415.

حنین بن اسحاق، کتاب العشر مقالات فی العین، چاپ ماکس مایرهوف، قاهره 1928، چاپ افست بیروت [بی تا].

ویلیام الگزاندر نیومن دورلند، فرهنگ پزشکی دورلند: انگلیسی- فارسی، ترجمه محمد هوشمند ویژه، تهران 1382 ش.

محمدبن زکریا رازی، المنصوری فی الطب، چاپ حازم بکری صدیقی، کویت 1987/1408.

محمدبن منصور زرین دست، نورالعیون، نسخه خطی کتابخانه آیة الله مرعشی نجفی، ش 12528.

احمدبن محمد طبری، المعالجات البقراطیّة، در امراض العین و معالجاتها، چاپ محمد رواس قلعه جی و محمدظاهر وفائی، لندن 1998/1419.

علی بن سهل طبری، فردوس الحکمة فی الطب، چاپ محمد زبیر صدیقی، برلین 1928.

علی بن عیسی کحّال، تذکرة الکحّالین، چاپ غوت محی الدین قادری شرقی، حیدرآباد، دکن 1964/1383.

عمار بن علی عمّار موصلی. المنتخب من علم العین و علاجها، چاپ محمد رواس قلعه جی و محمدظافر وفائی، در ثابت بن قُرّه، البصر و البصیرة فی علم العین و عللها و مداواتها، همان.

احمدبن عثمان قیسی، نتیجة الفکر فی علاج امراض البصر، چاپ محمدظاهر وفائی و محمدرواس قلعه جی، لندن 1998/1419.

صلاح الدین بن یوسف کحّال حموی، نورالعیون و جامع الفنون، چاپ محمد ظافر وفائی و محمد رواس قلعه جی، ریاض 1987/1407.

محمدبن حسن کمال الدین فارسی، کتاب تنقیح المناظر لذوی الابصار و البصائر، حیدرآباد، دکن 1347-1348.

Julius Hirschberg Arabian ophthalmology, in Augenheilkunede im Islam: Texte, Studien und übersetzungen, vol. 3, ed. Fuat Sezgin, Frankfurt on the Main: Institut für Geschichte der Arabische- Islamischen Wissenschaften, 1986.

منبع مقاله :

هوشنگ اعلم ... [و دیگران]؛ (1391)، تاریخ پزشکی در ایران و تمدن اسلامی (2)، تهران: نشر کتاب مرجع، چاپ اول

منبع: راسخون