معرفی ساز سنتور و انواع آن - وبلاگ بیازیان

به گزارش وبلاگ بیازیان، سنتور یک ساز زهی مضرابی است که توسط دو مضراب چوبی نواخته می گردد. سنتور ها در ابعاد و اندازه های مختلف ساخته می شوند که تفاوت آن ها در بم یا زیری صدای فراوری شده از آن هاست. انواع سنتور عبارتند از: سل کوک، لا کوک، باس، کروماتیک.

وبلاگ بیازیان | سرویس فرهنگ وهنر - یکی از کهن ترین و قدیمی ترین ساز های ایران را سنتور معرفی می نمایند که نشانه هایی از این ساز از سنگ تراشی های آشور و بابلیان (559پیش از میلاد) یافت شده است. اینکه در ابتدا در کدام کشور بوده است هنوز تعیین نیست، ولی شواهدی نشان می دهد که ایرانی ها قبل از ظهور اسلام با این ساز آشنا بودند. پس از آن این ساز رفته رفته گسترش یافت و به کشور های دیگر هم راه یافت. این ساز از گذشته تا به امروز تغییرات و پیشرفت زیادی نموده است تا به سنتور امروزی برای موسیقی سنتی ایرانی رسیده است. برای آشنایی با این ساز سنتی ایرانی با ما همراه باشید.

معرفی ساز سنتور

سنتور سازی ذوزنقه شکل است و جزو ساز های زهی مضرابی مطلق به حساب می آید. این ساز از چوب و فلز ساخته می گردد. نوازنده برای نواختن، ضلع عظیمتر آن را به صورت افقی مقابل خود قرار می دهد و با دو مضراب چوبی آن را می نوازد. این ساز در ابعاد و اندازه های مختلف ساخته می گردد که تفاوت آن ها در بم و زیر بودن صداهایشان است. این ساز از جعبه صوتی، خرک، گوشی، سیم گیر ساخته شده است.

اجزای تشکیل دهنده ساز سنتور

جعبه صوتی

جعبه صوتی سنتور از دو صفحه ذوزنفه شکل تشکیل شده است که با کلاف های چهارگانه جانبی به هم متصل می شوند. ضلع عظیم ذوزنقه معمولا 90 و ضلع کوچک آن 36 سانتی متر است. ارتفاع سطوح جانبی 6 و قاعده آن 26 سانتی متر است. این ساز را از چوب های محکم مانند گردو، آزاد و فوفل می سازند.

صفحه رو

مرغوب ترین قسمت چوب را برای ساخت این قسمت انتخاب می نمایند. صفحه رو دارای دو گل مشبک برای خروج صدا بوده و دو ردیف نه تایی خرک در طرفین صفحه برای عبور سیم ها می گذارند.

پل ها

داخل جعبه صوتی سنتور پل هایی استوانه ای شکل به اندازه قطر یک مداد معمولی بین صفحات زیر و رو در محل های مشخص می چسبانند. مسئولیتی که پل ها بر عهده دارند این است که فشار وارد بر صفحه رو را تحمل می نمایند و از نشست صفحه جلوگیری می نمایند. همچنین در ایجاد تعادل و تن صدای ساز نیز موثرند. محل اتصال پل ها به نسبت موقعیت چوب متفاوت است. در ساخت برخی سنتور ها که دارای جعبه صوتی عظیمتر هستند از پل های شانه ای استفاده می نمایند.

خرک

قطعه کوچک چوبی و استوانه ای به ارتفاع 2 و قطر یک و نیم سانتی متر است که از یک طرف انتهای پهن و مسطح آن روی صفحه قرار می گیرد و از طرف دیگر دارای برش هایی در سطوح جانبی است. روی خرک شیار کم عمقی برای مفتول روی خرک ایجاد می نمایند. سنتور دارای 18 عدد خرک است که 9 عدد در سمت راست و 9 عدد در سمت چپ قرار گرفته اند. از روی هر خرک یک گروه چهار تایی سیم می گذرند که همصدا کوک می شوند.

معمولا ارتفاع خرک های طرف راست به اندازه 2 میلی متر کوتاه تر از خرک های طرف چپ هستند تا سیم های طرف چپ بر سیم های طرف راست سوار باشند.

مفتول روی خرک

روی شیار هر خرک مفتولی فلزی مثل ساچمه به طول یک و نیم سانتی متر و قطر 2 میلی متر وجود دارد که مانع تماس سیم با چوب می گردد و به این ترتیب صدای سیم ها شفاف تر به گوش می رسد.

گوشی ها

گوشی های سنتور، 72 میله از جنس فولاد یا فلزات ضد زنگ هستند که در ردیف های چهارتایی (جمعا 18 ردیف) در داخل بدنه کلاف سمت راست ساز قرار گرفته اند. قسمت بیرونی گوشی ها گاه به صورت مستطیل، گاه به صورت مربع، و گاه چندبر است. طول گوشی ها گاه به صورت مخروط تراش می خورند. تراش قسمت بیرونی دارای سوراخی است که یک سر سیم داخل آن فرو می رود و اضافه سیم دور آن پیچیده می گردد.

کلید کوک

وسیله ای فلزی به شکل T. است. قسمتی که در دست قرار می گیرد ممکن است از جنس چوب یا پلاستیک باشد و در انتهای قسمت دیگر سوراخ کم عمقی به شکل تراش سر گوشی وجود دارد.

شیطانک

دو قطعه چوب باریک و بلند و کم ارتفاع به طول قاعده ذوزنقه هستند. شیطانک ها در طرفین راست و چپ صفحه رویی سنتور چسبانده می شوند. در سطح رویی آن ها شیار های افقی کم عمقی به فاصله یک میلی متر و به تعداد سیم های سنتور برای عبور هر سیم ایجاد شده اند. در طول این دو شیطانک نیز شیاری وجود دارد که مفتولی فلزی با همان طول در آنجا قرار گرفته است. قطر مفتول روی شیطانک یک تا یک و نیم میلی متر است.

سیم گیر

72 مفتول فلزی کوچک ساچمه مانند در ردیف های چهارتایی به طول دو و نیم سانتی متر و قطر یک و نیم میلی متر هستند که در بدنه کلاف سمت چپ قرار دارند. نیمی از طول هر سیم گیر داخل چوب کلاف و نیم دیگر به سمت بیرون آزاد است که گره هر سیم جداگانه به هر یکی از آن ها می افتد.

تعداد و جنس سیم ها

سنتور دارای 72 سیم است که 36 سیم آن در گروه های چهارتایی روی 9 خرک سمت راست قرار دارند. رنگ آن ها زرد است و از آلیاژ مس یا برنج ساخته می شوند و 36 سیم دیگر در گروه های چهاتایی روی 9 خرک طرف چپ قرار دارند که رنگشان سفید و فلز فنری هستند. قطر سیم های این ساز چهار دهم است.

وسعت

وسعت معمول صدای این ساز یک نت بیشتر از سه اکتاو است و اگر از پوزیسیون چهارم استفاده گردد این وسعت بیشتر می گردد.

کوک سیم ها

سنتور دارای 27 صدا در سه پوزیسیون است که با توجه به احتیاج نوازنده کوک های مختلفی خواهد داشت.

کلید نت نویسی

نت نویسی سنتور با کلید سل خط دوم است.

مضراب

سنتور دارای دو مضراب چوبی به طول 22 سانتی متر است که هر یک از این مضراب ها از سه قسمت تشکیل شده اند:

• حلقه مضراب: حالت نیم دایره دارد و زایده کوچکی در انتهای آن وجود دارد و با انگشت های شست و سبابه و میانی دور حلقه را می گیرند.
• ساقه مضراب: ترکه باریکی است بین حلقه و سر مضراب.
• سر مضراب: محل برخورد مضراب به سیم ها است. اکر سر مضراب را با نمد بپوشانیم صدای حاصله گرم و لطیف تر است.

انواع سنتور

سنتور معمولی

در اصطلاح به آن سنتور سل کوک می گویند که دارای دو ردیف نه تایی خرک در طرفین صفحه است که نت دو در آن همصدا با دو دیاپازون است. این ساز، ساز مرسوم و استاندارد برای آموزش است.

سنتور لا کوک

دو ردیف نه تایی خرک در طرفین صفحه قرار گرفته است که نت دو در آن همصدا با ر دیاپازون است. این ساز در ابعاد کوچکتر از سنتور سل کوک ساخته می گردد و جزو ساز های انتقالی است. یعنی باید برای آن یک پرده پایین تر نت نویسی کرد. این ساز مناسب برای گروه نوازی ها است.

سنتور باس

این نوع ساز دارای جعبه صوتی عظیمتر از سنتور معمولی است. سیم هایی با روکش فلزی در ضخامت های مختلف دارد و از روی هر خرک دو یا سه سیم می گذرند. صدای آن یک اکتاو بم تر از سنتور معمولی است.

سنتور کروماتیک

در این نوع ساز خط ملودی به سختی اجرا می گردد و بیشتر برای گروه نوازی های عظیم برای همراهی استفاده می گردد. وسعت آن برابر با وسعت سنتور معمولی است، ولی خرک های بیشتری برای ایجاد نیم پرده و ربع پرده دارد. نت نویسی سنتور کروماتیک با کلید سل است و 30 خرک عظیم و کوچک برای ایجاد 41 صدا روی صفحه دارد.

سنتور کروماتیک بم

این ساز با ساختار سنتور کروماتیک یک چهارم درست (شامل 8 صدا)، از طرف ضلع عظیم تر خرک هایی اضافه دارد و این صدا ها با کلید فا خط چهارم نت نویسی می شوند. این ساز جمعا دارای 35 خرک برای ایجاد 35 صدا است؛ و البته در قسمت صدا های بالا چند خرک کمتر دارد.

آهنگسازان و نوازندگان مطرح ساز سنتور

• زنده یاد فرامرز پایور
• زنده یاد ابوالحسن صبا
• زنده یاد پرویز مشکاتیان
• پشنگ کامکار
• اردوان کامکار
• و ...

در انتها قطعه ای با صدای دلنشین ساز سنتور را با هم می شنویم.

کد مولتی مدیا

دانلود

فیلم اصلی

برگرفته از : کتاب سازشناسی ایرانی از ارفع اطرایی و محمدرضا درویشی