پایا: قانعی راد به شیوه همه پژوهشگران عظیم اهل خطر کردن بود - وبلاگ بیازیان

به گزارش وبلاگ بیازیان به همت مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور با مشارکت انجمن جامعه شناسی ایران، انجمن مطالعات فرهنگی و ارتباطات و انجمن ترویج علم ایران یادبود دومین سالگرد درگذشت و نکوداشت سیدمحمد امین قانعی راد با عنوان دغدغه های یک جامعه شناس مردم مدار صبح امروز یکشنبه 1 تیرماه با حضور وحید احمدی، پرویز اجلالی، سوسن باستانی، علی پایا، هادی خانیکی، غلامرضا ذاکر صالحی، سیدحسین سراج زاده و عرفان قانعی راد به صورت مجازی از سوی مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور برگزار گردید.

قانعی راد برج عاج نشین نبود

احمدی در این نشست با بیان اینکه تاریخ نشان می دهد که امروز نمی توانیم قلعه و حصار درست کنیم تا مردم را از آسیب ها حفظ کنیم گفت: از همین جهت برای حفظ تمدن ها و ملت ها باید جامعه، مردم، ساختارهای انسانی و اجتماعی را بنا بگذاریم و نظام آموزشی، ارزشی، بنیادهای فکری، روابط اجتماعی و خانوادگی، رابطه بین دانشمندان و مردم، رابطه بین دانشگاه و جامعه، رابطه بین نهادهای مردمی و فرهنگی با جامعه و مردم را مورد توجه قرار دهیم.

او ادامه داد: اکنون شاهد هستیم که در کشورمان بعضی این تفکر را دارند که فکر می نمایند با ایجاد حصار و قطع ارتباط می توانند ارتباط مردم را با جهان قطع نمایند در حالی که این تفکر محکوم به شکست است. ما احتیاج داریم که به بنیان های اجتماعی بپردازیم چون هر چه پیش می ر ویم این ارتباطات اساسی تر و شنماینده تر می شود.

این مدرس دانشگاه با بیان اینکه کرونا نشان داد روابط اجتماعی باید دستخوش تغییر شود اضافه کرد: ما در علم پزشکی به لحاظ ارتباط با مردم گسست عظیمی داریم و احتیاجمندیم که عالمان ما برج عاج نشین و نظریه پرداز صرف نباشند و بتوانند سطح سواد مردم را ارتقا دهد و در زندگی روزمره اشان مبانی علمی و فکری رسوخ پیدا کند. گسست بین مردم و بنیان های علمی آسیب زننده است و در جهان شاهدیم مسائلی که کرونا ایجاد نموده به این بر می شود که علم پیشرفته ای در پزشکی داریم اما مردم سطح فکر ی اشان با خرافه آلوده است و به همین دلیل دچار آسیب می شوند.

به گفته احمدی، مرحوم قانعی راد این خصوصیت را داشت که تمام کوششش بر این بود که با مردم باشد و علم را به میان ببرد. او صرافا به نظریه پردازی منحصر نبود و کوشش می کرد مبانی علمی را به مردم منتقل کند. او کنشگر مرزی بود و کوشش می کرد در مرز سیاست و جامعه حرکت کند و مرزهای علمی و عملیاتی را بین سیاست گذاری و جامعه شناسی پیوند دهد.

او با تاکید بر اینکه قانعی راد برج عاج نشین نبود و متمایز از نهاد و فردی خود را نمی دانست یادآور شد: ایشان درد آشنا و مسئولیت پذیر بود و در چندسالی که از دور آثارشان را می خواندم شاهد بودم که حضوری عمیق، نقاد، علمی و ... داشت و بنیان های فکری و عملیاتی را دنبال می کرد. او دنبال این بود که نظام آموزشی ما تاثیرگذاری بیشتری داشته باشد.

احمدی گفت: ایشان از عمق وجود مبانی را درک می کرد و هدفمند مسائل را پیگیری می کرد. او در ایجاد ارتباط بین نظام علمی، جامعه علمی و مردم کوشش می کرد و توسعه و تعمیق و تحکیم روابط بین علما و مردم و اصلاح نظام آموزشی را دنبال می کرد. قانعی راد ایجاد اجتماع علمی را می خواست و به همین دلیل در انجمن های علمی حضور فعالی داشت و فردی بسیار حاشیه و کاملا علمی بود. روحیه شجاعی داشت و از انگ هایی که می خورد باکی نداشت؛ او وارد مسائل می شد و کوشش می کرد شان روشنفکری را حفظ کند و با دید نقادانه مسائل را آنالیز کند.

او از رسانه نمی ترسید

هادی خانیکی نیز در سخنانی با بیان اینکه قانعی راد سال های آخر عمرش را با یک چرخش برجسته کرد و در دوران بیماری هم نگاه دیگری داشت گفت: پس از مرگ او هم مرحله سومی شروع شد. امروز هم که جامعه ما در دوران پساکرونایی وارد شده به اعتبار دغدغه های ایشان می توانیم او را در این دوران ببینیم.

او ادامه داد: قانعی راد به عنوان یک جامعه شناس اعم از حرفه ای، سیاست گذار و مردم مدار دغدغه های اجتماعی داشته و این دغدغه ها را می توان در گستردگی آثار مکتوب و شفاهی اش دید و یکی از ساز و کارهایی که می شود دنبال کرد آنجاست که او می خواهد وارد رسانه شود.

این استاد دانشگاه با تاکید بر اینکه بسیاری از روشنفکران ما توانایی ارتباط با مخاطبانشان را ندارند گفت: ما نمی دانیم که در کجا و چگونه با مخاطب خود حرف بزنیم به همین دلیل است که افرادی مانند شریعتی در جامعه ما تکرار نشد. بسیاری از کسانی هستند که هم طراز او کوشش فکری کردند و می نمایند اما او روشنفکری بود که توانست کلامش را به صورت موثری به جامعه منتقل کند. قانعی راد در این حوزه گام های بلندی را برداشت و مسئولیتی که از تفکر و شیوه او بر می آید در ادامه به عهده دیگران افتاده اما او کوشش کرد.

خانیکی گفت: آنچه من از دوستی دیرین خودم با او به خاطر دارم این است که او توانست وارد حوزه ارتباطات و رسانه ها شود. نگوییم این بدیهی است چون این ورود به معنای حضور در رسانه ملی و مطبوعات نیست بلکه توانست با مخاطبش در رسانه ارتباط بگیرد و این مخاطب به قدرتمند شدن کلام او یاری کند. ایشان همراه با علی پایا کتاب هابرماس و روشنفکران ایرانی را نوشت که به زبان انگلیسی و فارسی منتشر شد و 16 گفت وگو با روشنفکران ایرانی انجام دادند و این کار درخور توجه برای عالمان این حوزه است.

عضو هیئت علمی دانشگاه طباطبایی ادامه داد: دومین کتاب ماندگار ایشان پیدایش روشنفکر گفتگویی در ایران؟ است که در آن ضرورت وجود روشنفکران ارتباطی را در برابر روشنفکران سکوت عنوان نمود. روشنفکر ارتباطی مولد نوعی از دانش است که فقط به علوم تجربی و متافیزیکی انحصار ندارد و در این دو جهان محدود نیست و نسبتش را با خود فردی و جمعی می سنجد و خودش را در برابر دیگری فردی و جمعی ارزیابی می نماید. او روشنفکران گفت و گویی را با مصداق بعد از مشروطه در برابر روشنفکران استعلایی دنبال می نماید و این مسیری بود که ایشان توانست دنبال کند. به همین دلیل او بر عرصه رسانه تاکید داشت و از رسانه نمی ترسید. منظور از ترسیدن این نیست که بلد نبود وارد شود یا نگران عواقب سیاسی و اجتماعی کارش باشد بلکه هراس نداشت از اینکه ورود به رسانه دانشش را کم کند و منجر به غیر علمی شدن ایده هایش شود.

خانیکی گفت: در صحبتی که با فرزندشان داشتم این بود که می خواست در هفته های آخر عمرشان مجموعه مقالات نشریه آیین را کتاب کند. او گفت من این مقالات را در آیین دوست دارم چون مقالات علمی من را بسته بندی می نماید.

به گفته این مدرس ارتباطات، قانعی راد به بخشی از رسانه ها توجه داشت که من به آن رسانه های دانشورانه روشنفکرانه می گویم که عامه پسند و پوپولیستی نیست، رسمی و حکومتی نیست و مرز نشین است و جزء کنشگری مرزی است که می تواند دانش را عمومی نماید. باید سیاست های ارتباطی آموزشگاهسین ها را با جامعه اصلاح کنیم و راه قانعی راد را ادامه دهیم.

قانعی راد با گروه های مخالف علوم انسانی و علم گفت وگو می کرد

پرویز اجلالی هم در سخنانی گفت: قانعی راد با گروه های مخالف علوم انسانی و علم گفت وگو می کرد و معتقد بود علوم انسانی علم است و باید با مبانی علم نقد شود. او با حس مسئولیت از گفت وگو اجتناب نمی کرد و تحلیل هایش در این سال ها در برگیرنده مهمترین گزاره های جامعه شناسی و اجتماعی مانند بحران دموکراسی است.

این مدرس جامعه شناسی یادآور شد: قانعی راد آدم درست و صادق و عاشقی بود و با جامعه شناسی صادق بود و عشق داشت. او به همکارانش یاری می کرد توانایی های خود را بروز دهند. در تربیت اجتماع علمی کوشید و معتقد بود که جامعه شناسی که فعالیت انجمنی نداشته باشد جامعه شناس نیست چون جامعه شناسی علم برج عاج نشین نیست و باید با جامعه ارتباط داشته باشد. او خودش را در یک گرایش سیاسی و مکتب سیاسی محدود نکرد و پس از آگاهی از بیماری اش بر فعالیت هایش اضافه کرد. قانعی راد کسی بود که میکروفون او را به خضوع وا نمی داشت.

جنبه های مغفول زندگی قانعی راد

ذاکر صالحی نیز در سخنانی به بعضی از جنبه های مغفول زندگی قانعی راد اشاره نمود و گفت: قهرمانانی هستند که در مدت بیماری ایشان کمتر درباره اشان صحبت شده است؛ اولین قهرمان خودشان بودند که بیماری را در چنگ گرفتند و به زندگی خودشان عمق و سرعت بخشیدند و به اندازه ده سال کار کردند. قهرمان دوم همسرشان بودند که طی مدت بیماری از ایشان حمایت کردند و پس از مرگ هم نگران ناتمام بودن کتاب هایشان بودند. البته ایشان کار ناتمام نداشتند و تنها دوکتابش باقی مانده که می توان آن ها را چاپ کرد. قهرمان سوم هادی خانیکی بود که طی این مدت عین یک برادر کنار ایشان بودند و برای اتمام کارهای ایشان وقت گذاشتند.

او با اشاره به دوران جوانی قانعی راد گفت: ما در مقطع سال های 63 به این سو، اطلاعات کمی از ایشان داریم. او یک انقلاب را از سر گذارنده بود و در انقلاب مشارکت داشته و از شهر ری به حسینیه ارشاد می رفت و در جلسات دکتر شریعتی شرکت می کرد. در حاشیه جلسات کتاب های ایشان را مخفیانه مطالعه می کرد و در سالمرگ دکتر شریعتی در مسجد ارگ دستگیر شد اما ایشان خیلی دوست نداشت خیلی درباره این اطلاعات صحبت شود. بعد از انقلاب تجربه جنگ را داشت و برادرشان در جنگ شهید شد. بنابراین این خانواده دغدغه ایران دارد و این ها باید به صورت تاریخ شفاهی نوشته و مکتوب شود.

به گفته ذاکر صالحی، قانعی راد روحیه کار جمعی داشت و با هر فردی حتی مخالفش کار می کرد که گاهی همین روحیه موجب اعتراض بعضی می شد. او اخلاق علمی داشت و با نگاهی به آثار متفاوتش مانند پروژه ساختار نظام علمی کشور، کتاب تجدید ساختار دبیرخانه عتف، منطقه بندی آموزش عالی، قانون برنامه چهارم توسعه و ... می توان دغدغه هایش را مشاهده کرد.

این مدرس دانشگاه اضافه کرد: قانعی راد فعالیت های انجمنی داشت و به غیر از انجمن جامعه شناسی ایران عضو هیات موسس انجمن آموزش عالی ایران بود. او سه دوره مدیر آنجا بود و زحمات زیادی کشید. ایشان می خواست کنشگری انجمن را ارتقا دهد و تلفیق و همگرایی را بین مردم و دولت دنبال می کرد. تاثیرگذاری بر حوزه سیاست گذاری علم و انجماد زدایی از ذهنیت ها و ساختارها از دیگر کارهای او بود.

ذاکر صالحی با تاکید بر اینکه جامعه شناسی عمومی دستی در آموزشگاه و جامعه دارد گفت: اما آیا می توان جامعه شناس حوزه عمومی را در بستر سنت جامعه شناسی به مثابه یک علم قرار داد؟

او در پاسخ اضافه کرد: جامعه شناسی بدون پشتوانه علمی و تجربه به پوپولیسم ختم می شود و ما ایدئولوگ و خطیب در این کشور کم نداریم اما قانعی راد به این شرط و شروط ها در جامعه شناسی حوزه عمومی آگاهی داشت.

ذاکر صالحی با تاکید بر اینکه قانعی راد در لاک رشته خود فرو نرفته بود توضیح داد: حضور وی امکانی را برای گفت وگو با مهندسان و پزشکان فراهم نموده بود. او فراتر از دانش میان رشته ای بود و به نوعی معرفت و شناخت میان رشته ای رسیده بود. قانعی راد در دیالوگ با رقبا تاکتیک و استراتژی داشت و بر مبانی آنها وقوف داشت؛ گاهی مظلومیت علوم اجتماعی را به رخ می کشید و گاهی روشنگری می کرد و گاهی تناقضات سیاست گذاری کوتاه مدت را برملا می کرد. من بارها شاهد گفت وگوهای انتقادی او با مهندسان بودم و آنها را قانع کردن می کرد. او به قواعد گفت وگو مسلط بود و اگر گاهی هم نمی توانست گروه مقابل را اقتاع کند منجر به سکوت گروه مخالف می شد.

او در انتها گفت: او از هویت و کلیت جامعه شناسی و بالاتر از آن علوم اجتماعی دفاع می کرد و در مواجهه با رقبا معتقد به انصاف و رعایت اعتدال و توزیع اقتدار و منابع بود.

رویکرد قانعی راد مساله محور و مساله مدار است

علی پایا در بخش دیگری از این نشست با بیان اینکه رویکرد قانعی راد مساله محور و مساله مدار است گفت: به تازگی پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی مجموعه آثار ایشان در یک سلسله واحد منتشر نموده و امکان دسترسی به آرا او را فراهم نموده است. یک نگاه به مجموعه کتب ایشان نشان می دهد که دغدغه های معرفتی در زمره مهمترین موضوعات مورد توجه قانعی راد بود و این گمانه را می توان با نخستین کارهای ایشان تا آخرین آثارشان دید.

او ادامه داد: من سالیان دراز با ایشان همکاری داشتم و کارهای زیادی انجام دادیم. من در طول تدوین کتاب هابرماس و روشنفکران ایرانی از ایشان بسیار آموختم. یک بار به اتفاق او به دیدن حجاریان رفتیم. ایشان گفت: ما بین نظر و عمل می دویدیم من اینجا دیدم که چشمان قانعی راد برق زد. وقتی گفت وگو تمام شد گفت: پس حجاریان هم همین مشکل را داشته چون ما می خواهیم معضلات عملی را حل کنیم اما مبانی نظری مان کفایت ندارد.

به گفته پایا، قانعی راد از حیث توجه به مباحث عملی در پرتو مبانی نظری برای ارائه راهکارهای عملی مثال زدنی است و بر خلاف کسانی که مشی اشان این است که تا همه شرایط فراهم نباشد نمی توان کاری کرد، معتقد بود باید با امکانات موجود شرایط را بهبود داد. به همین اعتبار با همه گروه های فکری راه گفت وگو را باز کرد و می کوشید از اندوخته ها بیاموزد. این رویکردی بود که در کشور ما چندان میان اهل نظر جا نیافتاده است چون ما کمتر به سراغ دیگران می رویم.

این استاد دانشگاه با بیان اینکه او دائما در تکاپو بود که بیشتر مبانی معرفتی خودش را تکمیل کند توضیح داد: منابعی که او برای کتابهایش استفاده نموده بسیار کثیر است و این کثرت نشان می دهد او اهل خواندن و مطالعه و یادگیری است. او به شیوه همه پژوهشگران عظیم اهل خطر کردن بود و هراسی نداشت که گمانه هایی که بعد از تکاپوهای معرفتی به او رسیده را در حوزه عمومی برای نقادی مطرح کند. قانعی راد به سبک کسانی نبود که کلامشان را آن قدر پیچیده می نمایند که مخاطب محروم بماند و بعد این را مسئله ای از سوی مخاطب می دانند! او تواضع معرفتی درخور تحسین داشت و خودش را در معرض نقادی دیگران قرار می داد و باورش این نبود که دانای کل است و می خواست بیشتر و بیشتر بداند.

انتها گفت: قانعی راد رویکردش مساله محور بود و می خواست به سراغ مسایل واقعی برود نه مسائل فانتزی! وقتی رساله دکتری اش را می نویسد ماجرای ظهور و افول علم در اسلام را مورد آنالیز قرار می دهد. تا این لحظه خیلی ها به این پرسش سعی کردند پاسخ دهند اما ایشان از زاویه درخور تحسینی به این مساله پرداخت و کوشش کرد با رویکرد جامعه شناسانه مساله ای که معرفت شناسانه است را تبیین کند. او به درستی توضیح داد که اثبات گراها معتقدند ما علم را از خارج می گیریم اما معرفت شناسان جدید معتقدند انسان با ظرفیت جدیدی به جهان وارد می شود و با توجه به ظرفیت های بیرونی ظرفیت های درونی اش را بالفعل می نماید، پس معرفت ماجرای روح است و روح می کوشد ظرفیت های درونی اش را آشکار کند. او برای ما میراث ارزنده ای به جای گذاشته و پژوهشگران می توانند با ارجاع به آثار ایشان در مسیری برای پیدا کردن راه چاره برای مسائل کشور قدم بردارند.

بسیاری ترجیح می دهند که به مباحثه های درون رشته ای تئوریک انتزاعی بپردازند

عرفان قانعی راد دانشجوی دکترای روانشناسی بالینی و فرزند مرحوم قانعی راد نیز در سخنانی گفت: جای خالی تحلیل های ایشان در دو سال گذشته احساس می شد؛ دوسالی که جامعه حال و روز خوبی نداشت و سختی های متفاوتی به جامعه تحمیل شده بود. جامعه ای که بیش از هر وقت احتیاج داشت که جامعه شناسان با آن ارتباط بگیرند و یاری نمایند و چه قدر جای امیدهایی که ایشان می داد خالی بود.

او ادامه داد: بعد از فوت ایشان سعی کردم تا جایی که توانستم مباحث را در حوزه جامعه شناسی عمومی دنبال کنم. ما در این حوزه رشد و پیشرفت خوبی داشتیم و درباره جامعه شناسی حوزه عمومی نوشته و بحث شد و این جامعه شناسی مورد توجه نهاده شد البته در این باره جای کار بسیار است.

او اضافه کرد: گاهی اساتید ما وقتی کلماتی مانند مردم و حوزه عمومی را می شنوند به طور خودخواسته ای سعی می نمایند از آن دوری نمایند چون شاید آن را سطح پایین تری از دانش می دانند. خیلی ها ترجیح می دهند که به مباحثه های درون رشته ای تئوریک انتزاعی بپردازند به جای اینکه با جامعه ارتباط داشته باشند. در اینجا قانعی راد نشان داد که به عنوان یک جامعه شناس کلاسیک آموزشگاهسین، جامعه شناسی حوزه عمومی موضوع بسیار مهمی است و باید به آن توجه کرد. او می گفت، ما اگر می خواهیم وارد گفت وگوی با مردم شویم، این توانایی بالاتر از آموزشگاهسین کلاسیک بودن است چون فرد باید در میان رشته ای ها هم به سطح بالایی برسد و در واقع ارتباط با جامعه یک توانایی اضافه تر برای یک فرد آموزشگاهک است.

به گفته قانعی راد، اگر تقسیم بندی مایکل بروی را در این باره بپذیریم مرحوم قانعی راد به عنوان یک جامعه شناس حرفه ای در حوزه های مختلف کتاب و مقالات نوشته بود. او نقشش را به عنوان یک جامعه شناس سیاست گذار و نقاد انجام داد و همه می دانیم که او خیلی صریح نقد و هشدار می داد. در سال های آخر زندگی به این دلیل که او احساس می کرد جامعه شناس ایرانی ضعفش ارتباط کم با مردم است سعی کرد هر چه می تواند برای گسترش جامعه شناسی حوزه عمومی کوشش کند.

عرفان قانعی راد در انتها گفت: زنان باید در این حوزه نقش بیشتری ایفا نمایند. ما در تمام شاخه های علوم انسانی و غیر انسانی احتیاج داریم که جنبه ارتباط با مردم را فعال تر کنیم.

سوسن باستانی هم در سخنانی با اشاره به سابقه فعالیت های قانعی راد گفت: ایشان دو دهه همکاری با گروه علوم اجتماعی دانشگاه الزهرا داشت و زمان زیادی را برای دانشجویان تحصیلات تکمیلی صرف می کرد. توجه و همکاری ایشان در یک دانشگاه زنانه نشان می داد که این گروه مورد توجه ایشان است. با مشاهده کارهای ایشان می توان دید که از سال های بسیار پیشتر در جامعه شناسی حوزه عمومی فعالیت کردند و ایشان آخرین مسائل روز را از دانشجویان خود می خواست.